VĂN MIÊU TẢ

(LNK). Bài viết " Văn miêu tả"  này là phần I của tiểu luận "Văn miêu tả và kể chuyện"  do nhà văn Phạm Hổ thực hiện theo đề nghị của NXB Giáo dục, năm 1991. Đây là một tiểu luận hay, rất hữu ích đối với nhà trường khi rèn dạy học sinh làm văn miêu tả - một thể loại vốn rất khó đối với hầu hết học sinh xưa nay...

Miêu tả giỏi là khi đọc những gì chúng ta viết, người đọc như thấy những cái đó hiện ra trước mắt mình : một con người, một con vật, một dòng sông... Người đọc còn có thể nghe được cả tiếng nói, tiếng kêu, tiếng nước chảy. Thậm chí còn ngửi thấy được mùi mồ hôi, mùi sữa, mùi hương hoa hay mùi rêu, mùi ẩm mốc v.v.. Nhưng đó mới chỉ là miêu tả bên ngoài. Còn có sự miêu tả bên trong nữa, nghĩa là miêu tả về tâm trạng vui, buồn, yêu ghét của con người, con vật và cả cỏ cây.

Trong miêu tả, người ta thường hay so sánh. So sánh thì vô cùng : "cậu ta mới chừng ấy tuổi mà trông như một cụ già" ; "tính nết lão ta giống y như Chí Phèo của Nam Cao"; "bà ta cứ như mụ Tú Bà sống lại"... Đấy là so sánh người với người. Có khi so sánh người với các con vật : "trông anh ta như một con gấu" ; "chị xinh xắn như một cô gà mái tơ sắp đẻ...". Có khi so sánh người với cây, với hoa : "cô gái vẻ mảnh mai, yểu điệu như một cây liễu" ; "bàn tay bà cụ như những rễ cây sù sì...".

Có trường hợp người viết lấy nhỏ để so sánh với to: "con lợn béo như một quả sim chín"; "trái đất đi như một giọt nước mắt giữa không trung"... hoặc ngược lại, dùng to để so sánh với nhỏ: "con rệp to kềnh như một chiếc xe tăng"; "đàn muỗi bay như một đoàn máy bay tìm mãi chưa thấy nơi hạ cánh...".

Trong miêu tả người ta hay nhân hóa. Điều đó ai cũng biết. Nhưng cần chú ý là người ta có thể nhân hóa theo nhiều cách. Nhân hóa để tả bên ngoài: "con gà trống bước đi như một ông tướng"; "nắm lá đầu cành xòe ra như một bàn tay"; "những quả đồi tròn như những bầu vú...". Nhân hóa để tả tâm trạng: "dòng sông chảy lặng tờ như đang mải nhớ về một con đò năm xưa..."; "bông hoa hồng chúm chím, e lệ như một cô gái khi nghe một chàng trai vừa khen mình đẹp"; "những giọt sương rơi như những giọt lệ ai đó đang tiễn người đi xa" v…v…

Nếu miêu tả một em bé hoặc một chú mèo, một cái cây, một dòng sông mà ai cũng miêu tả giống như nhau cả thì không ai thích đọc. Có một thời tả cánh đồng nhiều người thường so sánh với "một bức thảm xanh mênh mông trải rộng đến chân trời"; hoặc "có gió thổi cánh đồng lúa như có sóng gợn...". Khi tả một cô gái đẹp nhiều người thường so sánh: "Nàng đẹp như một bông hoa hồng vừa mới nở". Công bằng mà nói, ai là người đầu tiên so sánh cánh đồng như tấm thảm xanh mênh mông, khi có gió như sóng gợn hoặc ví cô gái như một bông hoa hồng vừa mới nở... người ấy rất đáng cho ta khâm phục. Nhưng đến người thứ hai, thứ ba, thứ nghìn lẻ một, lẻ hai thì không còn hay nữa. Cũng như khi ta nhớ lại những cách miêu tả của cha ông ta về nắng : nắng to, nắng dữ, nắng già, nắng non... Về cây lúa: lúa con gái, lúa uốn câu, lúa ngậm sữa, lúa đỏ đuôi, thì thật tuyệt vời là giỏi. Nhưng nếu bây giờ ta dừng lại những cách nhìn ấy, người đọc sẽ thấy rất bình thường, chẳng có gì mới mẻ và hấp dẫn cả.

Vì vậy, ngay trong quan sát để miêu tả, người viết cũng phải tìm ra cái mới, cái riêng. Ở Câu lạc bộ Văn học Cung văn hóa thiếu nhi Hà Nội có mấy lần tôi ra đề bài để các em tả cây hoa sữa mọc gần cổng ra vào. Nhiều em đã tả hoa sữa với các màu khác nhau : em thì cho là trắng đục, em thì dùng từ trắng xanh, em thì nhận xét là trắng mờ, em thì lại cho đó là trắng hơi phơn phớt tím...Tôi nghĩ rằng ta nên chấp nhận và tôn trọng tất cả những cách tả ấy, những màu sắc có hơi khác nhau ấy, tuy cùng có một cái gốc là màu trắng. Bởi vì ngay bốn giọt nước treo dưới một dây phơi cũng còn khác nhau nữa là. Về mặt này, các nhà văn, nhà thơ lớn đã giúp chúng ta thêm nhiều những dẫn chứng cụ thể . Nhìn một bầu trời đầy sao, Vích-to Huy-gô thấy nó giống như một cánh đồng lúa chín, ở đó người đi gặt đã bỏ quên lại một cái liềm con (vành trăng non). Mai-a-cốp-xki thì lại nhìn thấy khác ; những ngôi sao kia giống như những giọt nước mắt của những người da đen đang khóc Lê-nin khi biết là Lê-nin vừa qua đời. Còn đối với I. Ga-ga-rin thì lại thấy những vì sao như những hạt giống mới mà loài người vừa gieo vào vũ trụ. Cả ba hình ảnh : cánh đồng lúa chín, những giọt nước mắt của những người da đen, những hạt giống mới, rất khác nhau nhưng đều đúng và hay. Và rất riêng, rất mới. Miêu tả cây cối, có nhà văn thấy chúng giống như những con người đang đứng im tư lự (vì trời lặng gió) ; có nhà văn lại thấy chúng như những con ngựa đang phi nhanh, bờm tung ngược (vì đang có gió thổi rất mạnh) ; có nhà văn lại thấy chúng như những cái lồng chim của thiên nhiên, trong mỗi cái lồng có những con chim đang nhảy, đang chuyền... Người ta thường bảo không có cái Ô mới, cái riêng thì không có văn học. Tôi xin được nói thêm : Phải có cái mới, cái riêng bắt đầu từ trong những quan sát khi miêu tả. Rồi sau đó mới tiến đến cái mới, cái riêng trong tình cảm, trong tư tưởng...

Nhưng cái mới, cái riêng ấy phải gắn chặt với cái chân thật. Không thể bịa một cách vô tội vạ để tả một bông hoa sữa, một con mèo, một em bé. Nghĩa là mình phải thấy đúng thực màu hoa sữa ấy là như vậy thì mới tả như vậy. Thực ra mình yêu em bé ấy, con mèo ấy thì mình mới viết ra. Giả là không được vì giả thì không thể truyền cảm được cho người đọc. Về cái giả và cái thật, nhà thơ Xuân Diệu nói rất hay : Giả và thật nó cũng giống như hai cái dây điện có mắc bóng điện đâu vào đấy. Nhưng bấm một cái thì bóng điện này sáng, còn bóng điện kia vẫn cứ tối vì một bên có điện (thật) còn một bên thì không (giả). Tôi đọc văn, thơ của những tác giả nổi tiếng thấy có hiện tượng này thật đặc biệt : Khi người ta chân thật, thì dù cái điều người ta viết ra là vô lí, người đọc vẫn chấp nhận và vẫn thấy hay. Có gì vô lí hơn khi cha ông ta nói là nắng non, nắng già. Nhưng cha ông mình trong lòng, trong tâm hồn, cảm thấy điều ấy thật thì khi nói ra là được người nghe tiếp nhận một cách thích thú. Tôi thấy các nhà văn lớn thường chân thật ngay từ những quan sát để từ đó tiến đến sự chân thật trong những cái lớn hơn : về chủ đề tư tưởng (các ý lớn, ý chính mình muốn nói với người đọc qua những điều mình viết), về tính nhân văn trong văn học.

Như vậy rõ ràng là muốn miêu tả hay, phải tập quan sát, phải có công quan sát. Công việc này, mỗi người có thể làm một cách khác nhau. Có người chỉ lặng im quan sát rồi ghi nhớ ở trong đầu. Có người ghi chép rất tỉ mỉ, công phu. Nhiều nhà văn nổi tiếng đã làm theo cách này. Trong sổ tay ghi chép, tôi biết có nhà văn, nhà thơ đã dành từng phần một để ghi chép về con người, về loài vật, về thiên nhiên. Con người thì ghi dáng vẻ bên ngoài rồi qua biểu hiện bên ngoài mà ghi tâm trạng bên trong. Từ những chuyện đơn giản nhất, như khi cuốc vườn, xách nước thì quan sát thấy có gì hay ; người cuốc thạo, gánh thạo khác người mới cuốc, mới gánh như thế nào đôi tay, cái vai, lưỡi cuốc khi bập vào đất ; cái vai và đôi thùng mỗi khi chân bước đi, v.v... cho đến những gì phức tạp : một cô gái đẹp khi e thẹn, khi giận dữ cũng một khuôn mặt ấy nhưng thay đổi thế nào ; một em bé khi thèm một quả bóng thì nét mặt thế nào, khi mua được quả bóng rồi thì ăn nói ra sao, làm những động tác gì... Đôi khi mới nhìn thấy lần đầu một người nào đó, chúng ta đã có thể có những ghi nhận hay, nhưng thường là phải quan sát đi, quan sát lại, mới thấy ra những điều gì mới và của riêng mình... Nhà văn Tô Hoài trong lần nói chuyện với các cháu ở trại Kim Đồng (trại các cháu thiếu nhi mồ côi, lưu lạc), có hỏi các cháu: "Khi con chó nó dọa các cháu thì nó làm gì nào? Rồi khi các cháu tìm được một hòn gạch ném nó, nó biết sợ rồi thì nó ra sao nào? Tiếng sủa có khác không ? Cái đuôi trước đó thì sao? Bây giờ thì sao?". Rồi nhà văn cười và nói: "Người ta thường bảo chó sợ thường cụp đuôi, nghĩa là nó giấu cái đuôi của mình vào giữa hai chân sau của nó...". Tôi có nuôi một con mèo. Tôi thấy không phải mèo chỉ kêu meo, meo… đâu (mà meo, meo, thì cũng có bao nhiêu cách khác nhau) mà mèo còn ứ, ứ còn gù, gù... Khi thì để giữ mồi, khi thì để dọa nhau, khi thì để chuẩn bị đánh nhau với con khác. Mèo ngủ cũng đủ cách ngủ : khi thì cắm đầu xuống giấu trong chân, khi thì ngửa mặt, râu vểnh lên, nhìn rất buồn cười ; tùy theo mùa rét, nóng, tùy theo trạng thái ốm, khỏe, v.v... Các em có bao giờ nhìn kĩ một dòng sông chứa ? Dòng sông thường vào lúc nào vui nhất ? Vào lúc nào buồn nhất ? Các em có biết mùa nào thì hoa gạo nở, hoa xoan nở ? Mùa nào thì đom đóm bay ra, mùa nào thì sáo bay về ? Và đom đóm thường về với loài hoa nào ? Sáo thì về với loài hoa nào ? Như thế là ngoài sự quan sát ra, phải có thêm sự hiểu biết. Quan sát giúp cho ta nhiều hiểu biết cụ thể, sâu sắc. Nhưng có thể đọc thêm sách, báo để giúp cho sự hiểu biết của mình được nhiều hơn, nhanh hơn... Các em đọc Đất rừng phương Nam của Đoàn Giỏi sẽ thấy tác giả ngoài sự quan sát rất tinh tế còn có sự hiểu biết rộng và sâu, ví dụ như về cá sấu, về rắn... Với sự hiểu biết mà nhà văn Đoàn Giỏi mang đến cho các em, các em lại từ đó mà quan sát thêm, hiểu biết thêm bằng công sức của chính mình. Nghĩa là quan sát giúp cho ta hiểu biết rộng hơn, sâu hơn và tinh hơn. Nhiều người đã nhất trí cho rằng : mười nghe không bằng một thấy ; mười thấy không bằng một sờ (đó là sự cần thiết phải tự quan sát) và hiểu mười, nói một thì mới có thể hay (đó là sự cần thiết về mặt hiểu biết). Một quan sát tốt thường lúc nào cũng vừa tả cái bên ngoài vừa nói cái bên trong và kèm theo đó là những cảm nghĩ của người viết. Cái mà người ta thường nói là tâm hồn. Và đọc lên, nó sẽ gợi rất nhiều điều ở người đọc. Một em ở Câu lạc bộ Văn học Cung thiếu nhi Hà Nội, quan sát về lá vàng của mùa thu, đã viết : gió mùa thu rủ lá vàng, bay vào trong nắng, đi lang thang... Tôi đưa ra hỏi các em trình độ lớp 7 : Tại sao lúc đầu lá vàng bay rồi sau đó lại đi nhỉ ? Em thứ nhất trả lời : "Vì lúc đầu gió thổi mạnh nên lá nó bay, sau gió thổi yếu nên lá nó đi !" Em thứ hai trả lời : "Đó là theo luật gần xa - như máy bay ấy - gần thì bay nhưng ở xa thì - như là đi". Em thứ ba có câu trả lời tâm hồn hơn : "Thưa chú ! Bay thì là lá, còn đi thì như là con người!"

Cuối cùng là vấn đề cách thể hiện, cách viết.

Tiêu chuẩn nghệ thuật đời nào cũng giống nhau - nói ít mà gợi được nhiều là tiêu chuẩn cao nhất. Trong văn miêu tả cũng vậy thôi. Đừng tả dài dòng mà tìm hiểu và quan sát thật kĩ, nắm bắt cho được cái thần, cái hồn, cái dáng vẻ đặc biệt của con người, con vật, hoa trái... mà ta tả, rồi bằng ngôn ngữ vẽ nó hiện lên trước mắt người đọc, gợi cho người đọc cùng cảm nhận, cùng suy nghĩ với mình... Nguyễn Du tả mụ Tú Bà chỉ có 14 tiếng: Thoắt trông nhờn nhợt màu da, Ăn chi cao lớn đẫy đà làm sao. M. Goóc-ki khen Ma-ka-ren-kô là chỉ vài ba dòng đã dựng lên trước mắt người đọc cả hình dạng và tính nết của một em bé ở trong trại mồ côi mà ông phụ trách (Bài ca sư phạm). Nói thế không có nghĩa là làm một bài văn miêu tả ở lớp, các em chỉ viết một vài câu rồi chấm hết. Ý chính tôi muốn nói là không nên dây cà ra dây muống, đụng cái gì cũng tả, mà phải biết gạn lọc. Có phải khi tả một con người là nhất thiết ta phải tả hết cả, mặt, mũi, tay, chân, quần áo, giày dép đâu! Rồi tả cái mặt thì phải tả hết nào tai, nào mũi, nào cằm, lông mi, lông mày, môi trên, môi dưới đâu ! Mà chủ yếu là phải tả được cái gì tạo nên con người ấy ; cái gì là đặc biệt để nhận ra con người ấy; cái gì là cái thần, cái hồn của con người ấy. Với con vật, với cây cỏ cũng vậy thôi!

Nhân đây, tôi xin nói đến một chuyện ngược lại, một tâm trạng mà các em thường có khi làm bài văn miêu tả ở lớp... Có đúng là các em thường thấy không biết viết sao cho nó được dài, được nhiều và chỉ sợ mình viết bài ngắn quá, không có gì để viết không ? Vậy thì tôi xin lưu ý các em điều này: Một con người, một con vật, một cây cỏ... nào đó, đều sống trong rất nhiều mối quan hệ. Con người thì quan hệ ở nhà với ông bà, cha mẹ, anh chị và cả với con chó, con mèo, con gà, con vịt, với cái nhà mình ở..., quan hệ ở trường thì với thầy, cô giáo, bác bảo vệ, trường lớp, cái trống, cái sân, cây cối trong trường..., quan hệ ở ngoài đường phố thì có người đi đường, xe cộ, hàng quán.., quan hệ với thiên nhiên thì có mưa, nắng, rét, nóng, ngày, đêm, mặt trăng, mặt trời, gió chiều, gió sáng, v.v... Nhưng có điều này các em thường ít chú ý đó là những mối quan hệ giữa con người với những cái mà ta không trông thấy cảm, lí tưởng sống, lương tâm con người, quá khứ, tương lai, cái hồn của một điệu hát, một câu thơ... Nếu nhân vật ta miêu tả sống nhiều trong những mối quan hệ nào thì ta hãy cảm thông và nhập thân vào nhân vật ấy để miêu tả. Chính điều đó, tạo nên cái chất, cái hồn của nhân vật ta tả. Tôi có người bạn rất yêu mấy đứa cháu nội của mình. Anh ấy bảo: "Sao bây giờ mình thấy yêu cháu còn hơn cả yêu con!". Đi đâu anh cũng phải dẫn cháu đi cùng, thậm chí cả khi đi họp. Có em bé vì bố mất nên tất cả tình thương yêu đều dồn hết cho mẹ. Có người chỉ thích được yên tĩnh nằm đọc sách hoặc nghe nhạc chứ không thích đi đâu hết. Có người rất mê trăng, đêm trăng là phải ngủ ngoài trời, ngủ dưới trăng. Có người lúc nào cũng thấy có điếu thuốc trên miệng và hình như ông ta nuốt cả khói thuốc vào bụng, không thấy thở ra, phả ra bao giờ. Có người mê ăn khoai, sắn hơn cả mì vằn thắn, phở... Đặc biệt trong nhiều mối quan hệ, tôi thấy có mối quan hệ này khá đặc biệt: mối quan hệ với chính mình. Và đó là nguồn gốc của những suy tư về số phận, về lẽ sống : Con người, bản thân ta sinh ra để làm gì nhỉ ? Ta có nên sống hay không nên sống ? Hoặc đơn giản, có cô ca sĩ, khi hát chỉ nghĩ tới mình (Không biết mình có xinh đẹp, duyên dáng không ?) nhiều hơn là nghĩ đến bài hát, cái hồn của từng lời hát (lẽ dĩ nhiên đó là một ca sĩ hạng xoàng, khó có thể trở thành nghệ sĩ). Vậy, khi miêu tả các em hãy cố tìm ra cho được những điều không trông thấy đó. Các em sẽ có cái mới. cái riêng, cái độc đáo trong những dòng, những bài, những truyện mình viết.

Bây giờ đến chữ nghĩa, câu cú. Điều này ở trường các cô, các thầy đã trao đổi nhiều với các em. Tôi chỉ xin nói thêm một vài điều để các em chú ý. Mỗi chữ đều có giá trị riêng của nó. Nó chỉ thật sự có giá trị khi được dùng đúng chỗ. Ở mỗi chỗ, mỗi chữ có thể có một ý nghĩa khác nhau. Khi Bác Hồ viết: "Chúng ta có vinh dự là một dân tộc nhỏ mà đánh thắng hai đế quốc to", Bác dùng chữ to chứ không dùng chữ lớn. Bởi vì chữ to thường dùng để miêu tả dáng vẻ bên ngoài (như con trâu này to quá); còn chữ lớn thường dùng miêu tả cái nội dung bên trong : một nỗi đau lớn. Chữ lớn thường sang trọng và cao quý hơn chữ to. Và khi viết "đế quốc to", ta hiểu là Bác Hồ có ý muốn nói : đế quốc chỉ có cái dáng vẻ bên ngoài để "hù" người khác chứ nội dung bên trong thì chẳng tốt đẹp gì. Chữ tạo chữ mày trong câu dọa nạt này của một gã lưu manh: Tao sẽ không tha chết cho mày đâu thì ý nghĩa khác hẳn với hai chữ tao, mày trong câu nói đầy tình cảm giữa hai người bạn : Tao chưa đi đã thấy nhớ mày rồi; hoặc như trong câu thơ của Trần Đăng Khoa viết về con chó Vàng : "Sao không về hả chó?, Tao nhớ mày lắm đó...".

Trong câu ca dao: "Chiều chiều ra đứng ngõ sau, Ngó về quê mẹ ruột đau chín chiều" thì hai chữ chiều chiều có thể thay bằng hai chữ ngày ngày nhưng rõ ràng là không thể nào hay bằng. Vì chiều chiều thì nó vừa cụ thể, vừa gợi cảm (chiều lúc nào cũng buồn hơn là sáng, là trưa), nó hợp với hoàn cảnh người con gái đi làm dâu ngày xưa, suốt ngày phải làm việc, hầu hạ nhà chồng chỉ có chiều đến, may ra mới dám chạy ra ngõ, nhìn về quê mẹ cho đỡ nhớ (hoặc là để nhớ thêm nhưng lại dịu bớt nỗi đau). Có một lần sinh hoạt tại Câu lạc bộ Văn học Cung thiếu nhi Hà Nội, khi đọc hai câu thơ trong bài Mũi Cà Mau của Xuân Diệu, một em bé đã bất chợt hỏi tôi : "Sao bác Xuân Diệu ở trên thì dùng chữ ngàn mà ở dưới thì dùng chữ nghìn ?". Tôi hỏi tác giả thì nhà thơ trả lời ngay: "Mình dùng chữ ngàn ở trên vì ở đây mình đang nói đến cái rộng của con sông - rộng bạt ngàn. Còn ở dưới mình dùng chữ nghìn vì ở đây mình muốn nói là rễ cây đước đông đúc lắm: đông nghìn nghịt...". Đủ biết là khi dùng, tác giả đã rất có ý thức chọn lọc và có thể nói, đem từng chữ đặt lên cân tiểu li (cân dùng để cân vàng).

Về câu, tôi nghĩ rằng mỗi câu ta viết có thể xem như một cơ thể, một sinh vật. Nó có đầu, có chân, có dáng vẻ, thậm chí có cả hơi thở của nó. Vì vậy tránh viết những câu người ta thường gọi là bị cụt hoặc bị què. Nghĩa là có đầu mà không có chân ; hoặc "đầu Ngô, mình Sở", đầu câu ý này, cuối câu lại sang ý khác... Và cần chú ý tới nhạc điệu của câu viết, dù là văn xuôi... Khi miêu tả người hiền lành ta nên dùng nhạc điệu khác với khi miêu tả một kẻ thô bạo, hung ác. Khi tả một tâm trạng buồn ta nên tìm một nhạc điệu thích hợp, không giống như khi miêu tả một tâm trạng giận dữ, điên cuồng...

PHẠM HỔ

Nguồn: Văn miêu tả và kể chuyện, Nxb Giáo dục, Hà Nội, 1991.