Bài viết này được tác giả trình bày tại buổi toạ đàm kỉ niệm 10 năm ngày mất nhà văn Phạm Hổ (2007 - 2017), do Hội VHNT Bình Định tổ chức, sáng ngày 1/6/2017. Trước đó, báo cáo này cũng đã được trình bày tại Hội nghị khoa học Ngữ Văn (ĐH Quy Nhơn, tháng 5/2017).
Bài ở dạng rút gọn.
Nhà văn Phạm Hổ (1924 – 2007) là một tên tuổi lớn trong lĩnh vực văn học thiếu nhi. Hơn nửa thế kỉ cầm bút, ông đã sáng tạo nên một sự nghiệp văn chương quy mô và nhiều giá trị. Nằm trong số những tác phẩm tiêu biểu của ông, Chuyện hoa, chuyện quả là một tập truyện cổ tích rất được trẻ em ưa thích. Ở tập truyện này, ông cho thấy là một cây bút rất khéo léo trong việc sử dụng cái kì ảo (fantastic), đem lại cho tác phẩm một sức hấp dẫn mạnh mẽ đối với tuổi thơ…
1. Các hình thức của cái kì ảo trong Chuyện hoa, chuyện quả
Trong Chuyện hoa, chuyện quả, cái kì ảo gồm có: nhân vật thần kì, vật thiêng và mô típ biến dạng.
Trước hết, đó là các nhân vật thần kì. Ở nhóm này, ngoài các nhân vật Bụt, Tiên, Phù Thuỷ quen thuộc, nhà văn còn xây dựng thêm một vài nhân vật mới như thần Đất (Hai ông cháu và túp lều dột nát), ông Táo (Cô bé và ông Táo), bà Chúa Hồ (Những bông hoa mới ở Hồ Thơm)… Phần lớn các nhân vật nói trên đều thuộc nhóm “hiền thần”, đảm nhiệm chức năng phù trợ, giúp đỡ con người. Nhân vật “tà thần” kiểu như Phù Thuỷ được nói tới ít hơn.
Về vật thiêng, có thể kể tới trường hợp cái kéo cắt nắng (Cái kéo kì lạ), cái túi con có khả năng chữa bệnh cho người (Những bông hoa mới ở Hồ Thơm)…
Sáng tác Chuyện hoa, chuyện quả, Phạm Hổ nhằm giải thích cho các em về nguồn gốc một số loài hoa quả. Vì thế, motif biến dạng được ông sử dụng nhiều lần như một phương án tối ưu cho yêu cầu lí giải nói trên. Cố nhiên, motif biến dạng còn được sử dụng cho những yêu cầu nghệ thuật khác, nhất là kiến tạo tình huống phục vụ triển khai chủ đề tư tưởng tác phẩm (Tiếng sáo và con rắn, Ăn lá mà nhả ra vàng, Người mẹ nghèo ít gạo nhiều con…).
Mô tả trên cho thấy, hệ thống cái kì ảo trong Chuyện hoa, chuyện quả được hình thành từ hai nguồn: vay mượn và sáng tạo mới của nhà văn. Sự kết hợp này đã đem lại cho Chuyện hoa, chuyện quả một sắc màu cổ tích cần thiết, đáp ứng tốt hơn nhu cầu thưởng thức của trẻ em thời hiện đại.
2. Vai trò của cái kì ảo trong Chuyện hoa, chuyện quả
2.1. Trước hết, cái kì ảo trong Chuyện hoa, chuyện quả là một phương tiện nghệ thuật thể hiện nội dung hiện thực và tư tưởng của nhà văn một cách có sự, có việc một cách linh động và hấp dẫn. Viết Chuyện hoa, chuyện quả, Phạm Hổ muốn lí giải cho các em về nguồn gốc một số loài hoa quả quen thuộc như cây vú sữa, hoa vạn thọ, củ nhân sâm... Trong trường hợp này, motif biến dạng tỏ ra đắc dụng, được nhà văn sử dụng vào cuối mỗi truyện, nơi lời giải thích bắt buộc phải xuất hiện.
Trong việc sử dụng motif hoá thân, Phạm Hổ lộ rõ dụng ý đề cao vai trò con người, đề cao cái thiện, cái tốt như là nguồn sinh thành thế giới cỏ cây. Cố nhiên, ông không tuyệt đối hoá khi đôi lúc vẫn nói tới cái xấu, cái ác, như loài cây chó đẻ là hậu thân của người chị dâu độc ác (Cơm cho chó ăn).
Mỗi một tác phẩm Chuyện hoa, chuyện quả là một huyền thoại về thiên nhiên, đồng thời là huyền thoại về vẻ đẹp của con người. Với ông, thế giới hoa quả là kết tinh từ những tình cảm cao quý giữa mẹ với con, anh với em, thầy với trò, vợ với chồng, mỗi người với quê hương đất nước... Khi thế giới Chuyện hoa, chuyện quả Phạm Hổ mở ra, các em sẽ thấy được giá trị của tình yêu thương, để từ đó có được định hướng trau dồi tâm hồn cần thiết. Phạm Hổ là nhà văn vốn coi trọng tình yêu thương nên triết lí cổ tích của ông cũng dường như xoay quanh phạm trù đạo lí này. Các nhân vật của ông hầu hết đều hành động bởi sự thôi thúc của tình cảm yêu thương. Tình cảm ấy, cuối cùng, đã tượng hình, đơm hoa kết trái thành muôn loài hoa quả hữu ích cho con người.
Yếu tố kì ảo cũng còn tham gia thể hiện khát vọng của con người. Mơ ước của con người từ bao đời nay là được sống trong một xã hội tốt đẹp, nhà nhà ấm no, người người hạnh phúc; khi gặp trắc trở, nguy nan thì được giúp sức vượt qua. Tiếp tục tinh thần này của dân gian, Phạm Hổ cũng hay nói đến vai trò của lực lượng thần tiên trong việc giúp con người chiến thắng thử thách. Như trong truyện Cô bé và ông Táo, nhân vật ông Táo đã giúp đỡ cô bé xinh dẹp, tài giỏi được trở về đoàn tụ với gia đình, làng xóm mỗi khi Tết đến, xuân về… Chỗ độc đáo ở Phạm Hổ chính là khai thác sâu vào nỗ lực vượt khó của bản thân các nhân vật nhằm mục đích khuyến khích mỗi người biết tự vượt lên thử thách bằng chính nỗ lực của bản thân.
2.2. Trong tác phẩm tự sự, cốt truyện có một vai trò hết sức quan trọng. Vì thế, việc xây dựng cốt truyện luôn được nhà văn ý thức một cách sâu sắc. Đối với truyện cổ tích, dù dân gian hay hiện đại, sự tham gia của cái kì ảo vào tổ chức cốt truyện là rất cần thiết. Trước hết, nó giúp vào việc kiến tạo tình huống để trên cơ sở đó nhà văn mô tả nhân vật cũng như tạo ra một vài lớp truyện cần thiết. Phân tích truyện Tiếng sáo và con rắn, chúng ta thấy tình huống của câu chuyện gắn với yêu cầu phân định trắng đen, thật giả giữa hai người phụ nữ giống hệt nhau và đều nhận là vợ chàng trai thổi sáo. Tình huống này khiến cho các nhân vật “châu tuần” lại với nhau, bộc lộ khả năng ứng xử của mỗi người: chàng trai lúng túng, người vợ thật tinh tế, người vợ giả láu cá, cụ già đa mưu túc trí… Ở truyện này, motif biến dạng (rắn biến thành người phụ nữ) đã đem lại khả năng to lớn cho việc triển khai các lớp truyện, tạo nên sự hồi hộp, hấp dẫn tới từng lời kể, từng chi tiết.
Vai trò của cái kì ảo còn được thể hiện ở việc khai thông bế tắc cho câu chuyện. Ở truyện cổ tích nói chung, Chuyện hoa, chuyện quả của Phạm Hổ nói riêng, chúng ta thường thấy các nhân vật thần kì được “huy động” mỗi khi nhân vật chính lâm vào tình trạng bế tắc. Trong Ruột vàng hạt lắm, nhân vật anh Mít bị nạn đói hành hạ, nhờ bà Tiên nhân hậu giúp đỡ mà có được miếng ăn qua ngày. Hay đó là những lúc bế tắc của nhân vật chính trong truyện Những bông hoa mới ở Hồ Thơm, khi cô em bị bệnh không cứu chữa được, chiếc vòng đeo tay của cô chị lại là phương thuốc hữu hiệu giúp cứu được mạng sống người em. Lúc cô chị sắp bị con của viên quan hãm hiếp, cái túi con của cô em lại giúp bảo vệ sự trong trắng của cô chị. Quả thật, nếu thiếu yếu tố kì ảo thì câu chuyện sẽ kém bất ngờ, hấp dẫn.
Đặc biệt, cái kì ảo thường hay xuất hiện trong phần kết truyện, góp phần tạo nên tính chất có hậu hay giảm sắc thái bi kịch cho câu chuyện. Đọc truyện Cô bé và ông Táo, các em hẳn sẽ an lòng khi cô bé dũng cảm vẫn trở về với gia đình, với làng xóm vào những ngày Tết cổ truyền. Theo truyện, cô đã bị chết khi đánh nhau với quái thú trừ hại cho người dân trong vùng. Nhờ có ông Táo xin với Trời nên mỗi năm cô được về chơi với gia đình trong dịp quan trọng nhất của mỗi năm. Sự trở về dưới dạng sắc mai vàng này khiến cho câu chuyện về cái chết vơi bớt sắc thái bi thương, khiến cho cái đẹp trở nên lung linh, bất tử.
***
Sự hiện diện của cái kì ảo trong Chuyện hoa, chuyện quả là một tất yếu, xuất phát từ yêu cầu của thể loại truyện cổ tích. Ngoài những hình thức kì ảo quen thuộc của truyện kể dân gian, Phạm Hổ cũng đã mạnh dạn sáng tạo thêm một số yếu tố mới, được bạn đọc đón nhận thích thú. Nhờ thế, hệ thống cái kì ảo trong truyện cổ tích Phạm Hổ trở nên phong phú hơn, đa dạng hơn và hiệu quả hơn. Tài năng và sự chuyên tâm của nhà văn đã góp phần làm cho thể loại truyện cổ tích tiếp tục phát huy hiệu quả thẩm mĩ trong bối cảnh văn học Việt Nam hiện đại.
Nguyễn Thị Mỹ Hạnh
Trường THPT số 2 Tuy Phước, huyện Tuy Phước, tỉnh Bình Định.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét