Văn học thiếu nhi ngày
nay không còn giới hạn ở những câu chuyện cổ tích hay phiêu lưu đơn thuần như
truyền thống mà đã mở rộng ra nhiều chủ đề mới mẻ và phong phú. Bộ phận văn
chương này dường như chú trọng đến sự đa dạng về chủ đề và nhân vật, phản ánh một
xã hội toàn cầu hóa và đa văn hóa. Điều này được nhìn thấy rất rõ thông qua các
giải thưởng danh giá cho văn học thiếu nhi trên toàn cầu gần đây.
Cuốn sách “Big”
(tạm dịch: “To béo”) của Vashti Harrison, đoạt giải
Caldecott Medal năm 2024, kể về một cô bé đối mặt với những định kiến về ngoại
hình khi lớn lên và học cách chấp nhận bản thân. Những lời nói của người khác
đã ảnh hưởng sâu sắc đến cô, khiến cô cảm thấy vô cùng tự ti. Tuy nhiên, qua sự
hỗ trợ và yêu thương từ gia đình và bạn bè, cô bé học cách yêu thương và chấp
nhận bản thân mình.
Nhiều cuốn sách thiếu
nhi tập trung vào các chủ đề như nhận dạng giới tính, sức khỏe tâm thần, và bảo
vệ môi trường. “A Kind of Spark” (tạm dịch: “Một Loại Tia
Lửa”) của Elle McNicoll (2020) đoạt hai giải thưởng danh giá của nước Anh
là Blue Peter Book Award và Waterstones Children’s Book Prize. Truyện kể về
Addie, một cô bé tự kỷ sống ở một thị trấn nhỏ ở Scotland. Khi Addie học về các
phiên tòa xử phù thủy ở địa phương, cô quyết định đấu tranh để có một đài tưởng
niệm cho những người bị xử oan. Cuốn sách nói về sự chấp nhận và thấu hiểu,
cũng như cuộc đấu tranh cá nhân và xã hội của một cô bé tự kỷ. Bản thân tác giả
Elle McNicoll là một nhà văn người Scotland, chuyên viết về các chủ đề liên
quan đến tự kỷ và sức khỏe tâm thần. Bà cũng là một người tự kỷ và đã dùng trải
nghiệm cá nhân để viết nên tác phẩm này.
Các tác phẩm như “Benita
Y Las Criaturas Nocturnas” (tạm dịch: “Benita và Những Sinh
Vật Ban Đêm”) của Mariana Llanos, một trong những tác phẩm đoạt giải Belpré
Children’s Author Honor Book – giải thưởng văn học thiếu nhi của Mỹ Latin với
lý do khuyến khích trẻ em tìm hiểu về các nền văn hóa khác nhau. Truyện kể về
cô bé Benita rất thích đọc sách trên giường, nhưng sở thích đáng quý của
cô thường bị gián đoạn bởi những sinh vật huyền bí từ thần thoại Peru như
Tunche (một hồn ma huýt sáo), Supay (một con quỷ đáng sợ) và nhiều sinh vật kỳ
bí khác. Thay vì sợ hãi, Benita quá mê đọc sách đến nỗi cô bé không hề để ý đến
sự hiện diện của các sinh vật này. Sự đam mê đọc sách của Benita đã biến những
sinh vật đáng sợ thành những người bạn tưởng tượng vui vẻ và thú vị.
Các bộ phim thiếu nhi
cũng phản ánh sự đa dạng này bằng cách giới thiệu những nhân vật và câu chuyện
từ nhiều nền văn hóa và bối cảnh khác nhau. Điều này giúp trẻ em nhận thức và
hiểu biết sâu sắc hơn về thế giới xung quanh. Bộ phim “Turning Red” của
Pixar (2022) kể về một cô bé tuổi teen biến thành gấu trúc đỏ mỗi khi căng
thẳng, phản ánh những thay đổi về cảm xúc và tâm lý ở tuổi dậy thì, đồng thời
khám phá sâu hơn về văn hóa Á Đông và sự xung đột giữa truyền thống và hiện
đại, một câu chuyện hấp dẫn.
Tại sao lại như vậy?
Một thống kê của publishersweekly[1] cho
biết ngày càng có nhiều nhà văn da màu và các nhóm thiểu số tham gia viết văn
học thiếu nhi và bày tỏ thông điệp của riêng họ thông qua các tác phẩm này.
Theo số liệu từ Cooperative Children’s Book Center (CCBC), trong số 3.450 cuốn
sách thiếu nhi được xuất bản vào năm 2022, 40% được viết, minh họa hoặc biên
soạn bởi người da màu.Sự gia tăng đột biết ấy phản ánh xu hướng ngày càng
tăng về sự đa dạng trong văn học thiếu nhi, với sự gia tăng đáng kể trong số
lượng sách có nội dung liên quan đến các nhóm thiểu số.
Các tác giả nổi tiếng
như Alexander Chee, Roxane Gay, và nhiều người khác đã và đang nỗ lực thúc đẩy
sự đa dạng trong xuất bản, tạo ra các học bổng và cơ hội hỗ trợ cho các nhà văn
từ các nhóm thiểu số. Những nỗ lực này, cùng với sự hỗ trợ từ các phong trào
như “We Need Diverse Books” (tạm dịch: “Chúng em cần những quyển
sách khác nhau”), đã góp một phần quan trọng vào việc tăng cường sự hiện
diện và tiếng nói của các tác giả thiểu số trong ngành công nghiệp sách thiếu
nhi.
Tuy nhiên xen kẽ với
đó, không thiếu những giải thưởng lớn dành cho văn học thiếu nhi với chủ đề
khuyến khích lòng yêu nước và tự hào về quốc gia, dân tộc. Ở Australia, CBCA
Book of the Year Awards cũng đã vinh danh nhiều tác phẩm khuyến khích lòng yêu
nước và niềm tự hào về quê hương. Cuốn sách thiếu nhi đoạt giải 2022 là “The
March of the Ants” (Tạm dịch: “Tháng Ba của bầy kiến”)
của Ursula Dubosarsky và Tohby Riddle, tác phẩm này đã được khen ngợi vì khả
năng kết hợp yếu tố lịch sử và văn hóa Úc trong một câu chuyện hấp dẫn dành cho
trẻ em. Tại Anh, giải thưởng UKLA Book Awards đã vinh danh nhiều tác phẩm dành
cho trẻ em, trong đó có những cuốn sách khuyến khích tình yêu và sự tự hào về
quê hương. Cuốn sách đoạt giải “When the Stars Come Out” (Tạm
dịch: “Khi những vì sao toả sáng”) của Nicola Edwards và Lucy
Cartwright được vinh danh vì nghệ thuật miêu tả vẻ đẹp của thiên nhiên và di
sản văn hóa nước Anh một cách vô cùng phù hợp với tiếp nhận của độc giả nhí,
giúp trẻ em cảm nhận sâu sắc hơn về quê hương mình.
Các chủ đề môi trường
và sinh thái
Một xu hướng nổi bật
khác trong văn học thiếu nhi là sự chú trọng đến chủ đề bảo vệ môi trường và sự
bền vững. Các cuốn sách thường khuyến khích trẻ em nhận thức và tham gia vào
việc bảo vệ môi trường từ khi còn nhỏ. Ví dụ cụ thể: Cuốn sách “Cicada
Symphony” (tạm dịch: “Giao hưởng ve sầu”) của tác giả Sue
Fliess kể về vòng đời của loài ve sầu, giúp trẻ em hiểu về sinh thái học và tầm
quan trọng của việc bảo vệ các loài động vật. Cuốn sách được Hiệp hội thư viện
cho trẻ em của Mỹ vinh danh trong những cuốn sách xuất sắc nhất cho thiếu nhi
năm 2024.
Một nhóm chủ đề khác khuyến khích trẻ em khám phá thiên nhiên và
học hỏi từ những chuyến phiêu lưu, đồng thời nâng cao kỹ năng sinh tồn và lòng
dũng cảm. Cuốn sách “Evergreen” của Matthew Cordell kể về cuộc
hành trình của một chú sóc qua khu rừng để mang xúp cho bà, khuyến khích trẻ em
khám phá thiên nhiên và học hỏi từ những chuyến phiêu lưu. “Greta and
the Giants” (tạm dịch: “Greta và những gã khổng lồ”) của
tác giả Zoë Tucker – Lấy cảm hứng từ Greta Thunberg, cuốn sách này kể về một cô
bé tên Greta sống trong một khu rừng đẹp nhưng bị đe dọa bởi những gã khổng lồ
đang phá hủy cây cối. Cuốn sách đã được in trên giấy tái chế và một phần doanh
thu được quyên góp cho tổ chức môi trường 350.org. Đây là một trong những cuốn
sách được đánh giá cao về thông điệp bảo vệ môi trường dành cho trẻ em ở châu
Âu
“The
Water Princess” (tạm dịch: “Công
chúa nước”) The Water Princess của Susan Verde dựa trên
câu chuyện thật của người mẫu nước Bờ Biển Ngà, Georgie Badiel, cuốn sách này
kể về hành trình của một cô bé mang nước sạch về cho cộng đồng của mình. Cách
kể chuyện lôi cuốn, nhẹ nhàng, nhưng đã làm rung động nhiều bạn nhỏ trên khắp
thế giới khi được chuyển ngữ qua 10 ngôn ngữ. “Pangolina” của
Jane Goodall – Được viết bởi chuyên gia nổi tiếng về khỉ đột, Jane Goodall,
cuốn sách này kể về một con tê tê bị bắt cho bọn buôn bán động vật hoang dã và
sau đó được cứu. Cuốn sách này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc bảo tồn các
loài động vật quý hiếm và chống buôn bán động vật hoang dã, và đã nhận được
nhiều lời khen ngợi trong cộng đồng văn học thiếu nhi.
Với sự gia tăng nhận
thức về biến đổi khí hậu và suy thoái môi trường, giáo dục môi trường đã trở
thành một phần quan trọng trong chương trình giảng dạy tại nhiều quốc gia. Điều
này thúc đẩy sự phát triển của văn học thiếu nhi với các chủ đề môi trường, giúp
trẻ em hiểu và yêu quý thiên nhiên từ khi còn nhỏ. Những phong trào xã hội như
Earth Day (Ngày Trái Đất) và các chiến dịch bảo vệ môi trường quốc tế đã thúc
đẩy nhu cầu về các tài liệu giáo dục, bao gồm cả sách thiếu nhi, để truyền tải
thông điệp về tầm quan trọng của việc bảo vệ hành tinh.
Tuy nhiên, dường như
có một sự tương đồng với xu hướng văn học hiện đại. Văn học dành cho người lớn
trong hơn một thập kỷ gần đây đã tập trung vào các chủ đề môi trường và sinh
thái, đặc biệt từ thời kỳ lãng mạn và sau đó với phong trào văn học tự nhiên.
Các tác giả như Henry David Thoreau với “Walden” (Bản dịch
tiếng Việt là “Một mình sống trong rừng”) và Rachel Carson
với “Silent Spring” (Bản dịch tiếng Việt: “Mùa Xuân
yên tĩnh”) đã đóng góp lớn vào việc nâng cao nhận thức về môi trường. Những
tác phẩm này lan tỏa sang các nhà văn viết cho thiếu nhi, khuyến khích họ tích
hợp các chủ đề này vào tác phẩm của mình.
Thẳng thắn nói về nỗi
đau, những tổn thương tinh thần
Nhiều cuốn sách dành
cho tuổi teen nổi bật trong những năm qua cũng thảo luận về các vấn đề gia
đình, như bạo lực gia đình, ly hôn, và mất mát. Những câu chuyện này không chỉ
giúp thanh thiếu niên hiểu và xử lý các cảm xúc phức tạp mà còn cung cấp cho họ
hy vọng và cách để vượt qua, trong một bối cảnh xã hội hiện đại ngày càng phát
sinh nhiều vấn đề tinh thần khó nhận dạng.
“The
Invisible Boy” (tạm dịch: “Cậu
trai vô hình”) của Alyssa Hollingsworth là một cuốn sách dành cho thiếu nhi
mang đậm chủ đề nghiêm túc về buôn người và lao động trẻ em. Câu chuyện xoay
quanh nhân vật Nadia Quick, một cô bé mê truyện tranh Superman và đặc biệt
ngưỡng mộ Lois Lane. Nadia mơ ước trở thành một nhà báo giỏi và bắt đầu điều
tra về người bạn hàng xóm bí ẩn của mình, người mà cô nghi ngờ có thể là một
siêu anh hùng. Tuy nhiên, Nadia phát hiện ra sự thật đau lòng rằng cậu bé này
thực sự là một nạn nhân của buôn người. Cuốn sách đã nhận được nhiều đề cử và
giải thưởng quan trọng, bao gồm: đề cử giải Cybils Award 2020, lọt vào danh
sách rút gọn James Reckitt Hull Children’s Book Award KS3 vào năm 2022.
“We Are All So Good at Smiling” (tạm
dịch: “Ta đều ổn khi còn đây nụ cười”) We Are All So Good at
Smiling của Amber McBride là một tác phẩm đặc biệt sử dụng ngôn ngữ
thơ để kể về câu chuyện của hai nhân vật chính, Whimsy và Faerry, gặp nhau trong
quá trình điều trị trầm cảm. Cuốn sách không chỉ đơn thuần là một câu chuyện về
cuộc đấu tranh với căn bệnh trầm cảm mà còn là hành trình khám phá và nhận ra
sức mạnh bên trong của mỗi người. Thông qua các bài thơ đầy cảm xúc và sâu sắc,
McBride tạo ra một thế giới nơi mà phép màu và thực tế giao thoa, giúp người
đọc hiểu rõ hơn về những thử thách tinh thần mà nhiều người phải đối mặt hằng
ngày. Cuốn sách là một lời nhắc nhở về tầm quan trọng của lòng đồng cảm và một
tuyên ngôn về sức mạnh bên trong của tinh thần, năng lực chữa lành… Cuốn tiểu
thuyết này được chọn làm một trong những cuốn sách hay nhất năm 2023 (ở tất cả
các thể loại văn học) và được đưa vào danh sách kinh điển của Hiệp hội
Thư viện Texas năm 2024.
Có vẻ ngoài là truyện
kinh dị cho tuổi thiếu nhi, “A Guide to the Dark” (Tạm
dịch: “Một chỉ dẫn đi vào bóng tối”) của Meriam Metoui là một tác
phẩm kết hợp khéo léo giữa yếu tố siêu nhiên và các vấn đề tâm lý phức tạp. Câu
chuyện xoay quanh Mira, một cô gái trẻ trải qua những ảo giác về người anh trai
đã mất khi cô và người bạn thân Layla nghỉ chân tại một motel bên đường sau một
chuyến đi không suôn sẻ. Các ảo giác này dường như liên quan đến những cái chết
bí ẩn xảy ra trong căn phòng mà họ đang ở. Metoui sử dụng các yếu tố huyền bí
để khắc họa sâu sắc nỗi đau và sự mất mát, tạo ra một bầu không khí u ám và
căng thẳng. Cuốn tiểu thuyết không lấy giải trí làm trọng mà chủ yếu giúp bạn
đọc trẻ tuổi hiểu rõ hơn về tác động của sự mất mát và cách đối mặt với những
ký ức đau buồn. Cuốn sách được tạp chí School Library Journal bình chọn là một trong
những cuốn sách hay nhất của năm.
(...)
Nhìn sang văn học
thiếu nhi Việt Nam
Trong hai năm gần đây,
văn học thiếu nhi Việt Nam đã có nhiều khởi sắc và đạt được những thành tựu
đáng chú ý, góp phần làm phong phú thêm kho tàng văn học cho trẻ em. Những điểm
nổi bật về xu hướng và thành tựu trong văn học thiếu nhi Việt Nam trong giai
đoạn khoảng ba năm trở lại đây cho thấy Việt Nam đang sôi nổi không kém so với
văn học quốc tế, nhất là ở sự quan tâm đầu tư, những phong trào sáng tác, một
số thể nghiệm tuy còn hạn chế ở các mảng đề tài mới.
Văn học thiếu nhi Việt
Nam đang chứng kiến sự đổi mới mạnh mẽ với nhiều tác phẩm mới được ra mắt. Các
tác giả không ngừng tìm kiếm những đề tài mới lạ và phong phú, từ những câu
chuyện cổ tích hiện đại đến những vấn đề xã hội đương đại. Tác phẩm “Sài Gòn
sót mấy con ve” của tác giả Trung Dũng đã đoạt giải Hội Nhà văn TP.HCM năm
2023, là một minh chứng cho sự đổi mới trong việc khai thác đề tài và phong
cách viết cho thiếu nhi. Nhà xuất bản Kim Đồng giới thiệu đến thiếu nhi nhiều
tác phẩm văn học Việt Nam của tác giả trong nước như: “Lạc khỏi ngân
hà” (Yên Yên), “Bạn có thích làm mèo” (Đ.T. Hoài
Thư), “Hải Âu đi tìm cha” (Nguyễn Thu Hằng), “Nết Na
và Cù Nhây” (Yên Khương), “Những đám mây ngoan” (Vũ
Thị Huyền Trang)
(...)
Sự quan tâm của
các Nhà xuất bản, các Cuộc thi và Giải thưởng
Các nhà xuất bản lớn
như NXB Kim Đồng và NXB Trẻ đã có những nỗ lực đáng kể trong việc phát hành và
quảng bá các tác phẩm văn học thiếu nhi. Số lượng đầu sách xuất bản tăng đáng
kể, với nhiều thể loại đa dạng từ truyện ngắn, thơ, sách kỹ năng đến sách tương
tác. Trong năm 2023, NXB Kim Đồng đã xuất bản gần 200 đầu sách văn học trong
nước, với khoảng một nửa là các sáng tác mới. NXB Trẻ cũng chú trọng phát hành
sách thiếu nhi đa dạng thể loại, hướng đến nhiều độ tuổi khác nhau.
Các cuộc thi sáng tác
văn học thiếu nhi đã tạo điều kiện cho nhiều tác giả trẻ thử sức và phát triển
tài năng. Các giải thưởng như Giải thưởng Thiếu nhi Dế Mèn đã tôn vinh nhiều
tác phẩm xuất sắc, góp phần khuyến khích phong trào sáng tác văn học cho thiếu
nhi: Cuộc vận động sáng tác văn học về đề tài thiếu nhi do Hội Nhà văn Việt Nam
tổ chức mùa đầu tiên năm 2023 đã thu hút nhiều tác giả tham gia, với giải nhất
thuộc về tác phẩm “Mèo sinh ra đâu phải chỉ bắt chụp” của tác
giả Dương Thị Thảo Nguyên. Tác phẩm này gây chú ý bởi tác giả khuyến khích cái
nhìn cởi mở hơn của phụ huynh về trẻ em, rằng mỗi đứa trẻ đều có những đam mê,
khuynh hướng và tài năng khác nhau, thậm chí cũng không nhất thiết phải phát
triển theo sở trường của mình, một khi trẻ em không mong muốn.
Những thách thức sẽ
cần được chinh phục
Mặc dù đạt được nhiều
thành tựu, văn học thiếu nhi Việt Nam vẫn còn phải đối mặt với nhiều thách thức
như sự cạnh tranh từ các phương tiện giải trí kỹ thuật số và thiếu các tác phẩm
đề cập đến các vấn đề xã hội nhạy cảm. TS. Nguyễn Thanh Tâm nhận xét rằng văn
học thiếu nhi Việt Nam còn thiếu những tác phẩm về trẻ khuyết tật, tự kỷ, đồng
tính và các vấn đề như bạo lực, di dân, dịch bệnh vẫn là những vùng mờ của văn
học thiếu nhi. Sự kết nối giữa văn học thiếu nhi với độc giả và mở rộng thị
trường vẫn còn nhiều hạn chế.
So với sự vận động và
phát triển của văn học thiếu nhi trên thế giới, văn học thiếu nhi Việt Nam vẫn
chưa có sự đa dạng về đề tài. Trên thế giới, văn học thiếu nhi đã mở rộng và
phong phú với nhiều chủ đề đa dạng như môi trường, quyền trẻ em, đa dạng văn
hóa, và các vấn đề xã hội hiện đại. Trong khi đó, văn học thiếu nhi Việt Nam
vẫn chủ yếu tập trung vào các câu chuyện truyền thống và các giá trị đạo đức cơ
bản, tình cảm gia đình hay sự tôn trọng yêu thương cha mẹ. Về hình thức, hầu
hết các tác phẩm vẫn dừng lại mô típ câu chuyện ẩn dụ của những loài vật trong
thiên nhiên, ít thấy những câu chuyện kì ảo, cập nhật các hình thức văn học đại
chúng như kì ảo, kinh dị, trinh thám.
Nhìn chung, văn học
thiếu nhi Việt Nam trong giai đoạn 2023-2024 đã có nhiều bước tiến quan trọng
và đạt được nhiều thành tựu đáng kể. Sự đổi mới trong sáng tác, hợp tác quốc
tế, phát triển của các nhà xuất bản và các cuộc thi sáng tác đã góp phần làm
phong phú thêm kho tàng văn học thiếu nhi. Tuy nhiên, để phát triển bền vững,
văn học thiếu nhi Việt Nam cần tiếp tục đối mặt và khắc phục những thách thức
hiện tại.
Đức Anh Kostroma
[1] https://www.publishersweekly.com/pw/by-topic/childrens/childrens-industry-news/article/92543-ccbc-releases-statistics-regarding-diversity-in-children-s-literature-published-in-2022.html
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét