CÔNG TÁC BẢO TỒN, PHÁT HUY GIÁ TRỊ DI SẢN VĂN HÓA TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH BÌNH ĐỊNH

(Tham luận của Ban Thường vụ Tỉnh ủy Bình Định tại Hội nghị Văn hóa toàn quốc ngày 24/11/2021)

Bình Định là tỉnh duyên hải Nam Trung bộ, hội tụ đủ các vùng sinh thái: đồng bằng, trung du, miền núi, ven biển, hải đảo...; có vị trí địa lý và điều kiện giao thông thuận lợi, nằm trên ngã ba của Quốc lộ 1A và Quốc lộ 19 nối liền với Tây Nguyên và các tỉnh Nam Lào, Đông Bắc Thái Lan, Đông Bắc Campuchia; có ga đường sắt, sân bay và cảng biển nên có điều kiện giao lưu văn hóa với các vùng miền trong cả nước và quốc tế. 

Thừa hưởng một mạch nguồn văn hóa đồ sộ và cổ xưa của nền văn hóa Sa Huỳnh và nền văn hóa Chămpa nổi tiếng, Bình Định có bề dày truyền thống lịch sử và văn hóa, gắn kết giữa đồng bào kinh với đồng bào các dân tộc thiểu số: Chăm, Bana, H’rê; là nơi phát tích của phong trào khởi nghĩa Tây Sơn và là một trong những cái nôi của nghệ thuật Tuồng, dân ca Bài chòi và Võ cổ truyền Việt Nam... Với nền văn hóa lâu đời, đa dạng, trải qua quá trình lao động, sáng tạo, đấu tranh kiên cường dựng nước và giữ nước, cộng đồng các dân tộc trên địa bàn tỉnh đã hình thành nên truyền thống và để lại những di sản văn hóa vô cùng quý giá; đồng thời tạo cho người dân Bình Định vừa có những phẩm chất cao quý của người Việt Nam, vừa có sắc thái riêng của người Bình Định. Truyền thống đó hòa quyện với lý tưởng độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội, tạo thành động lực to lớn góp phần vào công cuộc xây dựng và phát triển tỉnh nhà.

Trước tiên, cũng phải điểm lại di sản văn hóa là bao hàm di sản văn hóa phi vật thể và di sản văn hóa vật thể, là sản phẩm tinh thần, vật chất có giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học, được lưu truyền từ thế hệ này qua thế hệ khác. Di sản văn hóa phi vật thể là sản phẩm tinh thần gắn với cộng đồng hoặc cá nhân, vật thể và không gian văn hóa liên quan, có giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học, thể hiện bản sắc văn hóa của cộng đồng, không ngừng được tái tạo và được lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác bằng truyền miệng, truyền nghề, trình diễn và các hình thức khác. Di sản văn hóa phi vật thể là sản phẩm vật chất có giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học, bao gồm di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh, di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia.

Tỉnh Bình Định hiện có 133 di tích lịch sử - văn hóa và danh lam thắng cảnh được xếp hạng di tích (trong đó có 2 di tích quốc gia đặc biệt, 34 di tích quốc gia và 97 di tích cấp tỉnh); nghệ thuật bài chòi là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại; nghệ thuật hát bội, võ cổ truyền Bình Định là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Trong 119 lễ hội trên địa bản tỉnh đã được kiểm kê, có nhiều lễ hội truyền thống đã tích hợp nhiều nét bản sắc văn hóa độc đáo và lan tỏa sâu rộng trong cả nước và một số quốc gia, vũng lãnh thổ trên thế giới như Lễ hội kỷ niệm chiến thắng Ngọc Hồi - Đống Đa tại huyện Tây Sơn, lễ hội Đô Thị Nước Mặn tại huyện Tuy Phước, lễ hội Cầu ngư lăng Hưng Lương xã Nhơn Lý thành phố Quy Nhơn, lễ hội Cầu ngư lăng Vĩnh Lợi xã Mỹ Thành huyện Phù Mỹ, Ngày hội Văn hóa – Thể thao các dân tộc thiểu số miền núi, Ngày hội Văn hóa - Thể thao miền biển tỉnh Bình Định, Liên hoan quốc tế Võ cổ truyền Việt Nam, Liên hoan Cồng chiêng các dân tộc thiểu số miền núi tỉnh Bình Định. Có khá nhiều lễ hội cần được ghi danh là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia đã và đang được các cấp chính quyền quan tâm đầu tư, định hướng khai thác sử dụng, phục vụ phát triển du lịch.

Bình Định được tạo hóa ban tặng nguồn tài nguyên phong cảnh thiên nhiên phong phú đa dạng. Với bờ biển dài 134 km, Bình Định sở hữu nhiều đầm, vịnh, bãi cát vàng, những ghềnh đá trường tồn theo thời gian, những hàng dừa xanh, nhiều sông, suối, cồn, bãi, hải đảo đầy vẻ thơ mộng có sức cuốn hút đắm say lòng người. Tiêu biểu là các bãi biển, thắng cảnh biển nổi tiếng: Bãi biển Quy Nhơn, Bãi Xép, Quy Hòa, Ghềnh Ráng, Hải Giang, Eo Gió, Đảo Yến, Trung Lương, Tân Thanh, Vĩnh Hội, Đề Gi, Mũi Vi Rồng, Tam Quan…; cùng với các thắng cảnh sông, suối, hồ hấp dẫn: Hầm Hô, Hồ Núi Một… Trong đó tuyến Phương Mai - Núi Bà được chọn là tuyến du lịch chuyên đề Biển của Quốc gia bởi có những bãi tắm đẹp thuộc vào loại nhất Nam Trung bộ. Hiện đang có nhiều dự án lớn được triển khai dọc tuyến du lịch này, hứa hẹn có nhiều sản phẩm du lịch độc đáo.

Bình Định có di sản ngôn ngữ Chăm H’roi, Bana K’riêm, H’rê đã được nghiên cứu tương đối công phu và sản phẩm của ba di sản đã được áp dụng giảng dạy trong hệ thống nhà trường dân tộc nội trú và cho cán bộ làm công tác miền núi trên địa bàn tỉnh. Bình Định có khá nhiều tác phẩm tục ngữ ca dao người Việt, trường ca Bana K’riêm, truyện cổ dân gian người Chăm H’roi, H’rê đã được xuất bản. Trong đó có một số công trình đáng lưu ý về văn hóa dân gian thời Tây Sơn, vùng thành Hoàng Đế, nước non Bình Định.

Một số loại hình tiêu biểu cho văn hóa Bình Định, đó là hát bội, bài chòi, võ cổ truyền, hát múa bả trạo của người Việt, hát hò, hát đối, ca lêu ca choi, túc chinh của người H’rê, A-ya A-ri, Pa-kơ-toang của người Chăm H’roi, Xoong của người Bana K’riêm … Và khá nhiều di sản về tập quán xã hội và tín ngưỡng ở Bình Định cũng cần nghiên cứu chuyên sâu như nghi thức lục cúng, nghi thức rước cá Ông, nghi thức tế lễ tổ tiên, nghi thức xây chầu hát án tại các đình làng, nghi thức têm trầu và lễ cưới cổ truyền của các dân tộc ở Bình Định…

Theo số liệu thống kê hiện nay, tỉnh Bình Định có trên 60 làng nghề truyền thống, trong đó có 38 làng nghề truyền thống đã được đưa vào danh mục quy hoạch phát triển bền vững và có 34 làng nghề được công nhận đạt tiêu chuẩn làng nghề tiểu thủ công nghiệp theo quy định. Trong 38 làng nghề truyền thống đã được đưa vào quy hoạch, phát triển bền vững, có 5 làng nghề được tỉnh Bình Định chú trọng phát triển du lịch, đó là: Làng rượu Bàu đá ở thôn Cù Lâm xã Nhơn Lộc, làng tiện gỗ mỹ nghệ ở xã Nhơn Hậu và làng rèn Phương Danh phường Đập Đá của thị xã An Nhơn; làng nón ngựa Phú Gia ở xã Cát Tường, huyện Phù Cát; làng dệt thổ cẩm Hà Ri huyện Vĩnh Thạnh. Hiện nay 5 làng nghề này đã tạo ra việc làm ổn định ở nông thôn, thu hút lực lượng lao động đáng kể, góp phần xóa đói giảm nghèo và phát huy những nét văn hóa đặc sắc từ các làng nghề.

Phải nói rằng, Bình Định khá nhiều tri thức dân gian cần được nghiên cứu công phu để định hướng khai thác lâu dài trong tiến trình lịch sử hội nhập quốc tế. Đó là những bài thuốc đông y cổ truyền trong hoạt động võ cổ truyền Bình Định, đó là những hương vị ẩm thực đặc trưng như bún Song Thằn, nem Chợ Huyện, bánh ít lá gai, không gian thưởng thức rượu Bàu đá, chình mun Châu Trúc, cá niên An Lão. Và điều cần nhấn mạnh về tri thức của những nghệ nhân làm nhà lá mái cũng là một đề tài khá hấp dẫn cho các nhà nghiên cứu kiến trúc cổ truyền ở Bình Định.

Công tác phát huy nguồn lực văn hóa đã và đang hình thành một đội ngũ những người mang trọng trách bảo tồn và phát huy giá trị các di sản văn hóa Việt Nam tại Bình Định. Có thể nói rằng, thời gian thực hiện công tác bảo tồn, khai thác và phát huy giá trị di sản đã rút ra được nhiều bài học quý giá, rất đáng trân trọng trong việc đầu tư, khai thác, phát huy các nguồn lực văn hóa; giải pháp bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa, lịch sử, truyền thống quê hương trong việc xây dựng con người, phát triển kinh tế - xã hội trên địa bàn tỉnh Bình Định.

1. Kết quả công tác bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa trên địa bàn tỉnh Bình Định

Trong nhiều năm qua, các cấp, các ngành và các địa phương trong tỉnh rất quan tâm đến việc triển khai thực hiện đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước về văn hoá. Ban Thường vụ Tỉnh ủy đã ban hành Chương trình hành động thực hiện Nghị quyết Trung ương 5 khoá VIII về xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc; Chương trình hành động thực hiện Nghị quyết số 33-NQ/TW ngày 9/6/2014 của Ban Chấp hành Trung ương về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước. Trên cơ sở đó, Ủy ban nhân dân tỉnh đã ban hành các đề án, kế hoạch bảo tồn, phát huy di sản văn hóa trên địa bàn tỉnh như: Đề án Bảo tồn và phát huy các di sản văn hóa dân tộc tỉnh Bình Định, Đề án Bảo vệ và phát huy giá trị Nghệ thuật Bài chòi Trung bộ Việt Nam - Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại trên địa bàn tỉnh Bình Định, giai đoạn 2019 - 2023;... Trong đó đề ra các chủ trương, giải pháp về bảo tồn và phát huy bền vững giá trị các di sản văn hóa tiêu biểu của tỉnh gắn với phát triển du lịch như: Trùng tu, tôn tạo và phát huy giá trị các di tích lịch sử - văn hóa, nhất là di tích liên quan Phong trào Tây Sơn; khai thác không gian văn hóa Chăm, mở rộng các loại hình dịch vụ tại một số tháp Chăm trên địa bàn tỉnh; đầu tư và huy động các nguồn vốn xã hội hóa để tôn tạo các công trình di tích lịch sử cách mạng, nhà lưu niệm; đầu tư phát triển một số võ đường tiêu biểu, đưa Võ cổ truyền Bình Định trở thành sản phẩm du lịch mang tính đặc trưng riêng; phát triển các lễ hội, làng nghề truyền thống tiêu biểu của tỉnh; tăng cường công tác bảo tồn các công trình kiến trúc lịch sử, nghệ thuật, văn hóa, các di sản văn hóa vật thể, phi vật thể. Qua đó tạo điều kiện cho nhiều di tích lịch sử - văn hoá tiếp tục được trùng tu, nâng cấp và phát huy giá trị; nhiều giá trị văn hóa truyền thống dân tộc được bảo vệ, khai thác và phát huy giá trị, cụ thể:

1.1 - Bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa vật thể

Trong những năm qua, từ Chương trình mục tiêu quốc gia về văn hóa, Chương trình phát triển văn hóa, sự huy động các nguồn lực từ ngân sách của tỉnh và nguồn xã hội hóa đóng góp, tài trợ của các tổ chức, cá nhân cho công tác bảo quản, tu bổ, phục hồi di tích lịch sử - văn hóa tại địa phương; nhiều công trình di tích đã được đầu tư trùng tu, tôn tạo đạt kết quả tích cực. Được sự đồng ý của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Bình Định đã triển khai dự án Quy hoạch, xây dựng mở rộng, nâng cấp Bảo tàng Quang Trung, Khu di tích Đền thờ Tây Sơn Tam Kiệt với tổng diện tích 17,74 ha, quy hoạch hoàn chỉnh các khu chức năng nhằm bảo tồn và phát huy giá trị Khu di tích lịch sử xứng tầm với công tích và sự nghiệp của Nhà Tây Sơn và trở thành điểm đến tham quan du lịch, phục vụ du khách trong nước và quốc tế. Hiện nay, nhiều công trình, hạng mục đã hoàn thành đưa vào sử dụng, đang tiếp tục thi công hoàn thiện Điện thờ Tây Sơn Tam Kiệt, điểm di tích Bến Trường Trầu. Bên cạnh đó, đầu tư xây dựng Khu tâm linh tại Di tích Đài Kính Thiên; Đền thờ Võ Văn Dũng; trùng tu, tôn tạo Di tích Gò Lăng và Khu di tích Lăng mộ Hiển tổ khảo Tây Sơn Tam Kiệt; trùng tu, tôn tạo Khu lưu niệm Nguyễn Sinh Sắc tại Di tích Huyện đường Bình Khê, Lăng Mai Xuân Thưởng, Đền thờ Võ Duy Dương, Đền thờ Tăng Bạt Hổ, Đền thờ Đào Duy Từ, Nhà lưu niệm nhà thơ Xuân Diệu, Đình Cẩm Thượng, Đền thờ Danh nhân văn hóa Đào Tấn, Đền thờ Nguyễn Trung Trực,...

Đối với hệ thống di tích tháp Chăm, từ nguồn kinh phí đầu tư theo Chương trình mục tiêu quốc gia và ngân sách tỉnh, Bình Định đã thực hiện nhiều dự án trùng tu, tôn tạo chống xuống cấp các di tích tháp như: Tháp Dương Long, Tháp Đôi, Tháp Bánh Ít, Tháp Phú Lốc, Tháp Cánh Tiên, Tháp Bình Lâm. Trong đó, một số tháp đang được khai thác phục vụ khách tham quan du lịch như: Tháp Đôi, Tháp Cánh Tiên, Tháp Bánh Ít. Riêng Tháp Dương Long là di tích quốc gia đặc biệt, được trùng tu phục hồi giai đoạn I từ cao độ 12m trở lên; sau đó kinh phí đầu tư theo Chương trình mục tiêu quốc gia kết thúc nên công trình trùng tu dang dở, cần được tiếp tục đầu tư trùng tu để bảo quản kiến trúc và hoàn thiện cơ sở hạ tầng, khai thác phát huy giá trị di tích...

Đối với các di tích lịch sử cách mạng, nhiều công trình di tích lịch sử cách mạng, nhà lưu niệm được đầu tư xây dựng tôn tạo từ nguồn vốn ngân sách Nhà nước và huy động các nguồn vốn xã hội hóa như: Di tích lưu niệm Nơi thành lập Chi bộ Nhà Đèn, Chi bộ Cửu Lợi, Chi bộ Hồng Lĩnh; Biểu tượng di tích địa điểm chuyển quân tập kết ra Bắc, Nơi cập bến Tàu Không số tại bãi biển Lộ Diêu; Khu di tích Nhà tù Phú Tài; Nhà bia tưởng niệm chiến thắng của Sư đoàn 3 Sao Vàng; Di tích Địa điểm Chiến thắng Đèo Nhông - Dương Liễu, Đồi Mười, Chợ Cát,… Các di tích được đầu tư nghiên cứu, bảo tồn, tu bổ, tôn tạo đã phát huy giá trị, giáo dục truyền thống lịch sử, văn hóa và góp phần tạo nên các sản phẩm du lịch đặc trưng của tỉnh phục vụ du khách tham quan trong và ngoài nước.

Các địa phương, các ngành liên quan đã có sự phối hợp trong công tác quản lý, bảo vệ di sản văn hóa, góp phần ngăn chặn tình trạng xâm phạm di sản văn hóa; tổ chức thanh tra, kiểm tra công tác quản lý các di tích trên địa bàn tỉnh, phát hiện các di tích bị vi phạm, xử phạt vi phạm hành chính và xử lý buộc khôi phục lại tình trạng nguyên gốc của một số di tích như: Thành Hoàng Đế, Di tích Núi Bà, Danh thắng Ghềnh Ráng, Mộ Đào Tấn,... Bên cạnh đó, tình trạng khai thác đất, đá bừa bãi đã gây ảnh hưởng đến cảnh quan xung quanh các di tích, nhất là các di tích có địa hình đồi núi như: Di tích Khu căn cứ cách mạng An Trường, Đồi Cả (thuộc Khu di tích Núi Bà). Nguyên nhân là do một số doanh nghiệp, người dân chưa có ý thức trong việc bảo vệ di tích.

Về nhân lực, Bảo tàng tỉnh Bình Định và Bảo tàng Quang Trung đã xây dựng đội ngũ thuyết minh tại các điểm di tích tiêu biểu. Hàng năm tổ chức đón tiếp, hướng dẫn khách tham quan, phục vụ các đoàn làm phim, đoàn nghiên cứu đến với di tích. Bảo tàng tỉnh xuất bản Tập gấp song ngữ giới thiệu các di tích: Tháp Đôi, Tháp Cánh Tiên, Tháp Dương Long, Thành Hoàng Đế, Tháp Phú Lốc, Tháp Bánh Ít nhằm giới thiệu hình ảnh, giá trị nghệ thuật, văn hóa, lịch sử của di tích đến với du khách.

Để tạo điều kiện khai thác, phát huy giá trị các di tích lịch sử - văn hóa tiêu biểu của tỉnh, tỉnh đã chỉ đạo xây dựng Đề án xã hội hóa tổ chức hoạt động dịch vụ tại một số di tích trên địa bàn tỉnh.

Hiện nay, Bảo tàng Quang Trung quản lý 11.690 tư liệu, hiện vật (bao gồm hiện vật gốc và hiện vật phục chế) liên quan lịch sử triều đại Tây Sơn; được trưng bày tại Bảo tàng để phục vụ khách tham quan, nghiên cứu, học tập. Bảo tàng tỉnh Bình Định lưu giữ hơn 15.000 hiện vật bao gồm các chất liệu như: Đá, gốm, kim loại, vải, giấy, thủy tinh, phim ảnh…. Trong đó, có những bộ sưu tập quý hiếm về các loại hình từ sơ sử đến cận hiện đại. Các bảo tàng đang triển khai thực hiện công tác kiểm kê, bảo quản hiện vật theo đúng quy định của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch. Đến năm 2020, tỉnh Bình Định có 8 hiện vật được Thủ tướng Chính phủ quyết định công nhận bảo vật quốc gia: Bảo tàng tỉnh Bình Định lưu giữ 5 hiện vật; Chùa Phật Lồi (xã Nhơn Hội, thành phố Quy Nhơn) lưu giữ 1 hiện vật; Chùa Nhạn Sơn (xã Nhơn Hậu, thị xã An Nhơn) lưu giữ 2 hiện vật.

Những năm gần đây, nhiều tổ chức, cá nhân đã đầu tư, tài trợ hàng trăm tỷ đồng cho hoạt động trùng tu, tôn tạo, phát huy giá trị di tích, mua sắm, bài trí đồ thờ tự, trang trí di tích, tổ chức lễ hội tại di tích. Việc xã hội hóa hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị các di tích đã mang lại hiệu quả tích cực, góp phần làm cho diện mạo di sản văn hóa của tỉnh ngày càng khởi sắc, hình thành các sản phẩm văn hóa - du lịch hấp dẫn, góp phần phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh.

1.2 - Bảo vệ, phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể

Được sự đồng ý của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, tỉnh Bình Định cùng với 8 tỉnh, thành miền Trung xây dựng hồ sơ khoa học quốc gia Nghệ thuật Bài chòi Trung Bộ Việt Nam trình UNESCO. Ngày 07/12/2017, “Nghệ thuật Bài chòi Trung bộ của Việt Nam” chính thức được UNESCO ghi danh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Tháng 5/2018, tại thành phố Quy Nhơn, tỉnh Bình Định phối hợp với Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch và các tỉnh Trung bộ tổ chức Lễ đón Bằng của UNESCO ghi danh Nghệ thuật Bài chòi Trung bộ Việt Nam là Di sản văn hoá phi vật thể đại diện của nhân loại. Đây là sự kiện quan trọng không chỉ riêng đối với các tỉnh miền Trung, mà còn góp phần khẳng định bản sắc văn hóa phong phú, đa dạng của dân tộc Việt Nam; cũng như thể hiện các cam kết của Việt Nam đối với công tác bảo tồn các giá trị văn hóa, nghệ thuật của nhân loại.

Hiện nay, trên địa bàn tỉnh có 35 nhóm, 38 câu lạc bộ Bài chòi dân gian được ủy ban nhân dân cấp xã bảo trợ, quản lý với trên 180 nghệ nhân thực hành trình diễn, truyền dạy, thường xuyên tổ chức biểu diễn phục vụ nhân dân và du khách. Công tác truyền dạy nghệ thuật Bài chòi được tỉnh chú trọng, thường xuyên mở các lớp tập huấn biểu diễn nghệ thuật Bài chòi dân gian, mà nòng cốt là các nghệ nhân nhân dân, nghệ nhân ưu tú. Việc tổ chức trình diễn nghệ thuật Bài chòi dân gian trong 10 năm gần đây được các địa phương phục dựng, biểu diễn vào dịp lễ, tết và được đưa vào các hoạt động trong chương trình Ngày hội Văn hóa - Thể thao, hội thi, liên hoan.

Bình Định là cái nôi của nghệ thuật Tuồng. Đoàn tuồng Đào Tấn (thuộc Nhà hát Nghệ thuật truyền thống tỉnh) là đơn vị nghệ thuật chuyên nghiệp và 11 đoàn tuồng truyền thống ngoài công lập hoạt động thường xuyên, phục vụ nhu cầu sinh hoạt văn hóa, thưởng lãm nghệ thuật, các dịp hội lễ dân gian truyền thống tại các địa phương trong và ngoài tỉnh. Ngoài ra, còn có hàng chục nghệ sĩ nhân dân, nghệ sĩ ưu tú đang thực hành biểu diễn và truyền dạy các vai diễn mẫu mực, vở diễn kinh điển cho lực lượng nghệ sĩ, diễn viên trẻ nhằm kế tục công tác bảo tồn và phát huy giá trị nghệ thuật truyền thống của dân tộc.

Bình Định hiện có hàng nghìn nghệ nhân đang nắm giữ di sản văn hóa phi vật thể Võ cổ truyền Bình Định, đang thực hành và truyền dạy tại 177 võ đường, câu lạc bộ Võ cổ truyền trên địa bàn tỉnh. Trong đó, có 4 nghệ nhân ưu tú, 2 đại võ sư quốc tế, 27 đại võ sư quốc gia, 21 võ sư cao cấp, 102 võ sư, 48 chuẩn võ sư, 500 huấn luyện viên. Di sản văn hóa phi vật thể Võ cổ truyền Bình Định có bề dày lịch sử võ học, thể hiện sự đậm nét và phong phú của một di sản văn hóa phi vật thể ảnh hưởng sâu rộng và giao lưu, lan tỏa ra nhiều nước trên thế giới.

Các nghệ nhân trên lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể thường xuyên được thực hiện chế độ đãi ngộ, khuyến khích, động viên và vinh danh. Đến nay, tỉnh Bình Định có 4 nghệ nhân được Nhà nước phong tặng, truy tặng danh hiệu Nghệ nhân nhân dân; 19 nghệ nhân được phong tặng danh hiệu Nghệ nhân ưu tú trên lĩnh vực văn hóa phi vật thể. Các nghệ nhân được chính quyền địa phương quan tâm tạo điều kiện và hỗ trợ kinh phí thực hành trình diễn, truyền dạy di sản theo chính sách đãi ngộ của Nhà nước.

Nhằm bảo vệ và phát huy giá trị truyền thống của Võ cổ truyền Việt Nam, trong đó có Võ cổ truyền Bình Định, từ năm 2006 đến nay, Bình Định đăng cai tổ chức 7 kỳ Liên hoan Quốc tế Võ cổ truyền Việt Nam, thu hút hàng trăm đoàn võ thuật nước ngoài và trong nước, cùng với hàng nghìn võ sư, võ sĩ, võ sinh tham gia. Đây là hoạt động văn hóa, thể thao và du lịch có quy mô lớn, góp phần tôn vinh các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc; giới thiệu với bạn bè quốc tế về quê hương, văn hóa, con người Bình Định; đồng thời, các đoàn võ thuật trong nước và quốc tế gặp gỡ giao lưu, trao đổi về công tác bảo tồn và phát huy Võ cổ truyền Việt Nam nói chung và Võ cổ truyền Bình Định nói riêng, đưa Võ cổ truyền Việt Nam phát triển rộng rãi trên khắp thế giới.

Để tôn vinh đúng giá trị đích thực về khoa học, lịch sử, văn hóa và định hướng cho công tác bảo vệ, phát huy giá trị của di sản Võ cổ truyền Bình Định trong quá trình hội nhập quốc tế và phát triển bền vững, tỉnh Bình Định đề nghị Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch trình và được Thủ tướng Chính phủ đồng ý đưa di sản Võ cổ truyền Bình Định vào danh mục đề cử lên UNESCO ghi danh, tôn vinh là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.

Về hợp tác giới thiệu, quảng bá di sản văn hóa dân tộc, năm 2016, Đội nhạc võ Tây Sơn thuộc Bảo tàng Quang Trung tham gia biểu diễn chương trình nghệ thuật chào mừng sự kiện kỷ niệm 40 năm Ngày thiết lập quan hệ ngoại giao giữa Việt Nam và Thái Lan tại tỉnh UdonThani - Vương quốc Thái Lan. Tháng 9/2016, Đoàn nghệ sĩ, diễn viên Nhà hát Tuồng Đào Tấn (nay là Nhà hát Nghệ thuật truyền thống tỉnh) tham gia biểu diễn tại Lễ hội Khiêu vũ sôi động thuộc thành phố Wonju, tỉnh Gangwon, Hàn Quốc. Tháng 10/2016, tại Trung tâm Văn hóa tỉnh Bình Định, Trung tâm Văn hóa Hàn Quốc - Đại sứ quán Hàn Quốc tại Việt Nam tổ chức Chương trình giao lưu văn hóa nghệ thuật với chủ đề “Giai điệu Việt Nam - Hàn Quốc”. Các hoạt động giao lưu văn hóa này đã góp phần quảng bá nét đẹp của nghệ thuật truyền thống tỉnh Bình Định và Việt Nam đến với công chúng các nước, thúc đẩy gắn kết mối quan hệ hợp tác với các nước trong khu vực.

Về nghiên cứu di sản văn hóa ở Bình Định trong thời gian qua đã tổ chức thực hiện nhiều đề tài, dự án, hội thảo khoa học. Đáng quan tâm là tổ chức Hội thảo quốc tế về di sản Nghệ thuật Bài chòi với các loại hình nghệ thuật tương đồng trên thế giới trong năm 2015; Hội thảo khoa học quốc tế Gốm cổ Bình Định - Vương quốc Vijaya và mối quan hệ với kinh đô Thăng Long - Đại Việt thế kỷ XI - XV, năm 2017; Hội thảo khoa học về nơi phôi thai chữ Quốc ngữ tại Bình Định năm 2016; qua các đợt nghiên cứu, khai quật khảo cổ ở di tích Thành Hoàng Đế, Thành Cha, Gốm cổ Gò Sành, di tích kiến trúc nghệ thuật Tháp Dương Long, phế tích Tân Kiều, phế tích Châu Thành. Các hội thảo là dịp tổng kết, đánh giá những thành tựu nghiên cứu di sản ở Bình Định, nhất là di sản văn hóa Chăm; từ đó đã đánh giá giá trị, vai trò và định hướng phát huy bền vững trong xây dựng và phát triển văn hóa ở Bình Định. Nhiều công trình tổng kết các đề tài khoa học như: Thập Bát ban binh phí Võ cổ truyền Bình Định; Chân dung võ sư, võ nhân; Lễ hội Cầu ngư ở Bình Định; Tiếng nói, chữ viết của dân tộc Chăm H’roi, dân tộc Bana K’riêm, H’rê; Nghề làm nón ngựa Phú Gia, Dệt thảm xơ dừa ở Tam Quan đã định hướng tốt cho công tác gắn kết với phát triển du lịch, phát huy bền vững giá trị di sản phục vụ phát triển kinh tế - xã hội trong tình hình mới giai đoạn hiện nay.

2. Một số giải pháp bảo tồn, phát huy các giá trị di sản văn hóa trên địa bàn tỉnh Bình Định

2.1 - Đẩy mạnh công tác tuyên truyền, giới thiệu và quảng bá hình ảnh, giá trị về di sản văn hóa, lịch sử truyền thống tốt đẹp

Thực hiện có hiệu quả công tác tuyên truyền, phối hợp với các cơ quan thông tấn báo chí Trung ương và tỉnh nhằm tuyên truyền, quảng bá giá trị di sản văn hóa tiêu biểu của tỉnh. Tập trung giới thiệu rộng rãi các di sản văn hóa cho du khách trong và ngoài nước thông qua ấn phẩm quảng cáo, tập gấp, sách hướng dẫn, mạng internet, các cuộc hội chợ, triển lãm…

Tăng cường phối hợp với các tỉnh, thành miền Trung tổ chức Liên hoan Nghệ thuật Bài chòi dân gian; lồng ghép trong chương trình các kỳ liên hoan, lễ hội văn hóa - du lịch của các tỉnh, thành… nhằm quảng bá giá trị di sản văn hóa phi vật thể Nghệ thuật Bài chòi đến du khách trong nước và quốc tế.

Phối hợp, liên kết với các bảo tàng quốc gia, bảo tàng các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương và bảo tàng nước ngoài tổ chức trưng bày, triển lãm giới thiệu các sưu tập cổ vật, bảo vật quốc gia của tỉnh đến với du khách trong và ngoài nước.

Phối hợp với các tỉnh, thành miền Trung có di sản văn hóa Chăm xây dựng các chương trình du lịch qua các vùng văn hóa Chăm, về thăm di tích văn hóa Chăm, làng Chăm, tham gia lễ hội truyền thống văn hóa Chăm... nhằm đưa văn hóa Chăm trở thành sản phẩm du lịch của Bình Định. Kết hợp khai thác loại hình du lịch văn hóa Chăm với các loại hình du lịch văn hóa trên địa bàn tỉnh như: Du lịch biển đảo, làng nghề truyền thống, làng hát bội cổ truyền, làng võ cổ truyền, hội bài chòi dân gian,…

Duy trì tổ chức Liên hoan Quốc tế Võ cổ truyền Việt Nam định kỳ 3 năm/lần, thu hút các đoàn võ thuật trong nước và quốc tế tham gia, góp phần bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể Võ cổ truyền Bình Định nói riêng và Võ cổ truyền Việt Nam nói chung.

2.2 - Thực hiện phân cấp, ủy quyền quản lý di sản văn hóa

Bình Định có hàng trăm di tích lịch sử, văn hóa nằm rải rác ở các địa phương trong tỉnh nên công tác quản lý, phát huy giá trị các di tích gặp nhiều khó khăn. Để tăng cường hiệu lực quản lý nhà nước, nâng cao trách nhiệm của các cấp chính quyền, tổ chức và nhân dân địa phương trong việc bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa trên địa bàn, tỉnh đã chỉ đạo xây dựng Quy chế quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh trên địa bàn tỉnh Bình Định, theo đó quy định việc phân cấp quản lý di tích cho ủy ban nhân dân cấp huyện, cấp xã và các cơ quan, tổ chức liên quan. Chính quyền địa phương chủ động đề xuất quy hoạch, xây dựng kế hoạch, huy động các nguồn kinh phí đầu tư xây dựng, tôn tạo và thành lập ban quản lý di tích, cử người trông coi bảo vệ, phát huy giá trị.

Đối với di sản văn hóa phi vật thể, các địa phương chủ động xây dựng kế hoạch thành lập các tổ chức, câu lạc bộ bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể tiêu biểu của địa phương, tổ chức truyền dạy, thực hành di sản văn hóa phi vật thể trong cộng đồng.

2.3 - Thành lập các ban quản lý một số di tích tiêu biểu, câu lạc bộ thực hành, truyền dạy di sản văn hóa quốc gia

Thành lập ban quản lý một số di tích trọng điểm để tổ chức quản lý, bảo vệ và khai thác tiềm năng, giá trị của di tích theo quy định của pháp luật để phục vụ cộng đồng tại địa phương và phát triển du lịch; quy hoạch các vùng chức năng phục vụ dân sinh gắn kết với bảo vệ, phát huy giá trị di sản, bảo vệ tài nguyên. Thành lập tại cộng đồng, nơi chủ thể di sản các câu lạc bộ thực hành, truyền dạy di sản văn hóa phi vật thể.

2.4 - Tổ chức đào tạo, phát triển nguồn nhân lực

Tổ chức, cử cán bộ tham gia các lớp bồi dưỡng, tập huấn kiến thức, kỹ năng, nghiệp vụ cho nguồn nhân lực di sản văn hóa trong tỉnh, đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ trong tình hình mới. Đào tạo kỹ năng nghề và ngoại ngữ cho lực lượng lao động phục vụ tại các di tích, danh thắng, công trình tiêu biểu từ trong cộng đồng dân cư nơi có di sản, đặc biệt đội ngũ thuyết minh viên.

2.5 - Lập kế hoạch, đề án bảo tồn, phát huy giá trị các di sản tiêu biểu

Từng di tích, di sản văn hóa phi vật thể đã được xếp hạng, vinh danh và đã được kiểm kê cần được thành lập kế hoạch, đề án bảo vệ và phát huy giá trị bền vững giá trị di sản văn hóa, lịch sử truyền thống tốt đẹp của quê hương trong xây dựng con người, phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh.

3. Đề xuất, kiến nghị

- Ban Bí thư xem xét ban hành Chỉ thị về bảo tồn và phát huy bền vững các giá trị di sản văn hóa của đất nước.

- Chính phủ quan tâm chỉ đạo các bộ, ngành cụ thể hóa quan điểm, chủ trương của Đảng về công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa, bảo đảm sự hài hòa giữa bảo tồn văn hóa với phát triển du lịch, đảm bảo vai trò của cộng đồng đối với các di sản. Có chính sách cụ thể huy động các nguồn lực xã hội hóa để bảo vệ, phát huy giá trị di sản văn hóa gắn với phát triển du lịch, lấy phát triển du lịch để bảo vệ, phát huy tốt hơn giá trị của di sản văn hóa./.